چه زمان خوردن و آشامیدن ارزشمند می شود؟

خوردن و آشامیدن با رنگ الهی یکی از گرایش‏های اصلی انسان گرایش به لذت است و یکی از موارد لذت، خوردن و آشامیدن است که فطری است و از نظر اخلاق، حکم به خوب و بد آنها نمی‏توان کرد، چون خوب و بد اخلاقی مخصوص افعال اختیاری است که برای رسیدن به هدف خاصی انجام می‏گیرد. اما این‏ها افعال نیستند، میل‏های فطری و طبیعی‏اند که خدا در سرشت انسان قرار داده است.

فطری بودن خوردن و آشامیدن علاقه به لذتِ خوردن و آشامیدن یک امر فطری است و مورد مدح و ذم نیست. برای این مطلب شواهد زیادی از آیات کریمه قرآن می‏توان به دست آورد که به نمونه ای از آن ها اشاره می نماییم :

1- آیاتی که نعمت‏های مختلفی از گیاهان و حیوانات دریایی و خشکی را که برای رزق و روزی انسان آفریده شده ذکر می‏فرماید. نظیر این آیه : و زمین مرده که ما آن را زنده کردیم و دانه‏اى از آن خارج ساختیم که از آن مى‏خورند، براى آنان نشانه‏اى است (بر امکان معاد).و در آن، باغ‏هایى از درختان خرما و انگور قرار دادیم و در آن چشمه‏ها شکافته و روان ساختیم.(1)

2- آیاتی که در آن صریحا به استفاده از مأکولات و مشروبات امر شده، نظیر آیه : از پاکیزه‏هایى که روزى شما کرده‏ایم، بخورید(2) منتها این گونه امرها فقط جواز و رخصت استفاده از آن ها را می‏رساند.

3- آیاتی که حاکی از خوردن و آشامیدن در قیامت است. پس در قیامت نیز، چنین میلی وجود دارد. نظیر آیه: اهل تقوا در زیر سایه‏ها و بر کنار چشمه‏سارانند، با هر میوه‏اى که خوش داشته باشند(3) برای مۆمنین و آیه: قطعاً از درختى که از زقّوم است خواهید خورد. و از آن شکم‌هایتان را خواهید آکند. و روى آن از آب جوش مى‏نوشید. [مانند] نوشیدن اشتران تشنه. (4) برای مجرمین.

بعد اخلاقی خوردن و آشامیدن

به طور کلی آن چه از آیات قرآن به دست آمده این است که اصل خوردن و آشامیدن و لذت بردن از مأکولات و مشروبات فی حد نفسه از نظر اخلاقی نه ارزش مثبت دارد نه منفی.

پس ببینیم علل ارزش و ضد ارزش شدن خوردن و آشامیدن در چیست؟

جنبه های فضیلت خوردن و آشامیدن

میل به خوردن و آشامیدن در صورت رعایت نکات زیر دارای ارزش مثبت بوده و تشویق شده است:

1-  نیت خوب : بکارگیری نیروی حاصل از خوردن و آشامیدن در طاعت الهی و سپس شکر نعمت

خداوند در آیه‏ای خطاب به پیامبران می‏فرماید: «یا ایها الرّسل کلوا من الطّیبات» با «واعملوا صالحا» که ذکر این دو در کنار هم می‏تواند اشاره باشد به این که با استفاده از مأکولات طیب است که شما قدرت بر عمل صالح پیدا می‏کنید. خود خوردن و آشامیدن به خاطر نیّت خوب ارزش مثبت می یابد؛ یعنی انسان غذا بخورد برای این که قدرتِ عبادت، تحصیل علم، کمک به بیچارگان و کارهای خیر دیگر را داشته باشد، و گاهی هم به عناوین ثانویه دیگری این ارزش حاصل می‏شود مثل این که به خاطر خشنودی پدر و مادر، یا خشنودی دوستان، یا میزبانی که دوست دارد از غذایش تناول کند. در چنین مواردی حتی مستحب است که شخص، روزه استحبابی خودش را هم افطار کند و اظهار نکند که من روزه‏دار هستم و از غذای او تناول کند.

از سوی دیگر گاهی به دنبال سفارش به خوردن از طیبات خداوند می‏فرماید: واشکروا الله و یا می‏فرماید: لعلّکم تشکرون از این آیات به خوبی به دست می‏آید که هدف از وجود این نعمت‏ها و خلق آنها این است که مردم شکر نعمت کنند. یکی از این راه‏های کمال معنوی شکر است و شکر وقتی تحقق پیدا می‏کند که شخصی از نعمتی استفاده کند، آن وقت انگیزه شکر در او پیدا می‏شود؛ مثلاً وقتی در هوای گرم تابستان یک جرعه آب خنک می‏آشامد آن وقت ارزش این نعمت را درک می‏کند و به یاد خدا می‏افتد و شکر خدا را به جای می‏آورد و آن شکر است که انسان را تعالی می‏بخشد و کمال معنوی برای انسان ایجاد می‏کند.

2- خوردن غذاهای حلال

خـداوند بین تغذیه کافران و مومنان تفاوت قائل شده است . در مورد کافران می فرماید: وَ الَّذینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ کسانى که کافر شده‏اند، [در ظاهر] بهره مى‏برند و همان گونه که چارپایان مى‏خورند، مى‏خورند.(5) حیوانات علف می خورند بی آنکه بدانند از کجا آمده ، حلال است یا حرام ؟ غصبی است یا مباح ؟ کافران نیز غـذا مـی‌خـورنـد بـی آن کـه بـه رجـس و پـلیـدی و حلال و حرام بودن آن توجه داشته باشند. لذا فرجام مشابه ای دارند. ولی مۆ منان که به تاثیر اخلاقی و معنوی غذا توجه دارند، مقید به رعایت غذای پاکیزه و حـلال مـی بـاشـند.

مردی خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفت : دوست دارم دعایم مستجاب شود، حضرت فرمود: غذای خود را پاکیزه کن و از هر گونه غذای حرام بپرهیز. لذا بـه مـۆمـنـان دسـتـور داده شـده فـقـط از غـذاهـای پـاکـیـزه و حـلال اسـتـفـاده کـنـنـد. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ؛ ای مومنان! از روزی پـاکـیـزه کـه بـه شـمـا دادیم بخورید.(6)

3- کم بها دادن به لذت خوردن و آشامیدن : بهتر کار کردن سایر قوای انسان

در اثر خوردن، خواه ناخواه مقداری مزاحمت برای قوای عقلی و فکری و توجهات نفسانی پیش می‏آید. البته تا یک حدّش چاره‏ای نیست. چون نیاز بدن باید تأمین شود، ولی بیش از آن اندازه‏ای که بدن لازم دارد. ارزش منفی پیدا می‏کند، چون آدم را کسل و قوای فکری را تضعیف می‏کند و باعث ناتوانی انسان در توجهات قلبی و نیز از دست دادن لطافت قلبی می‏شود. این است که ترک خوردن و آشامیدن گاهی ارزش مثبت پیدا می‏کند؛ بهترین نمونه‏اش روزه گرفتن است. یَأ اَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ؛ ‌اى کسانى که ایمان آورده‏اید، روزه بر شما مقرر شده است(7) همچنین آیاتی که مربوط به روزه کفاره است مانند فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلَثَهِ أَیَّامٍ پس کسى که [هیچ یک از اینها را] نیابد [باید] سه روز روزه بدارد. (8)

آلودگی حاصل از گناه باید جبران شود و یکی از راه‏های جبران آن، روزه گرفتن است. گویی روزه یک نورانیتی دارد که آن آلودگی قبلی که در اثر گناه بوجود آمده را از بین می‏برد. البته روزه گرفتن تنها ترک خوراک نیست. چنانچه در قرآن کریم به حکمت روزه اشاره شده است و ان چیزی نیست جز تقوا و پرهیزگاری : لعلّکم تتّقون باشد که پرهیزگارى کنید.

جنبه های عدم فضیلت خوردن و آشامیدن

با وجود فطری بودن این لذت خوردن و آشامیدن در وجود انسان، اگر آن مذمّت می‏شود به چند دلیل است :

1- نیت بد : بکارگیری نیروی حاصل از خوردن و آشامیدن در معصیت الهی

اگر کسی به وسیله این خوردن و آشامیدن با آن که حلال و پاکیزه است می‏خواهد قدرت بر معصیت پیدا بکند، چنین نیّتی موجب ارزش منفی آن می‏شود. یعنی می خورد به این نیت که توان بر انجام گناه پیدا کند. مثلا از دیوار خانه مردم بالا رود.

2- ایجاد ضرر روحی و جسمی

یعنی خوردنی‏ها و آشامیدنی‏هایی به خاطر ضرری که به بدن یا روح وارد می‏سازند، ممنوع می‏شود؛ پس باید به اندازه‏ای خورد یا چیزی را باید خورد که به سلامتی لطمه نزند و هم چنین خوراک هایی که ضرر روحی و معنوی دارد بر فرض که ضرر بدنی هم نداشته باشد، نیز باید پرهیز شوند. مثل شراب و گوشت خوک، یا چیزهایی که بدون نام خدا ذبح شده‏اند: وَ لا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْه و از آنچه نام خداوند بر آن برده نشده، نخورید.(9) چون خودِ استفاده از حیوانات و گرفتن جان آنها یک نوع تصرف در مخلوقاتی است که خدا به آنها حیات داده و حکمت الهی اقتضا می‏کرده که آنها زنده باشند و حیات داشته باشند. شما حیات را از اینها می‏گیرید و در واقع تصرفی در مملوکات خدا و مخلوقات خدا انجام می‏دهید که باید به اذن و نام او باشد. اگر انسان آن قدر غافل باشد و توجه به معنویات در او ضعیف باشد که حتی در موقع کشتن حیوان توجهی به خدای جان آفرین نکند حق ندارد از چنین چیزی تناول کند.

3- ایجاد ضرر اجتماعی

دسته دیگری از ممنوعات هست که بازگشت آن به حقوق مردم و ضررهای اجتماعی است؛ یعنی اگر به کیفیت خاصی از مأکولات و مشروبات استفاده شود حقوق دیگران تضییع می‏گردد و از این جهت ممنوع است؛ مثل آیاتی که دلالت می‏کند بر حرمت ربا و اموال مردم و اموال یتیمان و… مانند یَأ اَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأْکُلُواْ الرِّبَواْ أَضْعَفًا مُّضَاعَفَهً ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید، ربا را [با سود] چندین برابر مخورید.(10)

دیدیم که غذا و تغذیه بر اخلاق و رفتار آدمی تأثیرگذار است. پس بکوشیم تا خوردنمان را الهی سازیم.