مسلمانانی که مسلمانی نمی‌کنند!

مصلحان هر جامعه گروهی از اندیشمندان هستند که بجای پرداختن به زندگی عادی و روزمره، خود را به زحمت انداخته و اصلاحات فردی و اجتماعی را دنبال می‌کنند.

واژه‌های «اصلاح» و «مصلح» از جمله واژه‌های ارزشی و مثبت در فرهنگ قرآنی تلقی می‌شود.

قرآن کریم درباره مصلحان می‌فرماید: «وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتَابِ وَ أَقَامُوا الصَّلاَهَ إِنَّا لاَ نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ»[1]: و آنان که تمسّک می جویند به کتاب و برپا داشتند نماز را بدرستی که ما ضایع نسازیم مزد مصلحان را.

و همچنین از حضرت شعیب (علیه السلام) نقل می‌کند که هدف اصلی رسالت خود را، اصلاح جامعه معرفی کرد:

گفت: «اى قوم من، بیندیشید، اگر از جانب پروردگارم دلیل روشنى داشته باشم، و او از سوى خود روزىِ نیکویى به من داده باشد [آیا باز هم از پرستش او دست بردارم؟] من نمى‏خواهم در آنچه شما را از آن باز مى‏دارم با شما مخالفت کنم [و خود مرتکب آن شوم‏]. من قصدى جز اصلاح [جامعه‏] تا آنجا که بتوانم، ندارم، و توفیق من جز به [یارى‏] خدا نیست. بر او توکّل کرده‏ام و به سوى او باز مى‏گردم.»[2]

یکی از کارهایی که معمولاً مصلحان ما برای آگاه کردن مخاطبین نسبت به مشکلات و عقب ماندگی‌های جامعه اسلامی انجام داده و می‌دهند، مقایسه جامعه اسلامی با جوامع پیشرفته غربی است اینکه مثلاً آنها منظم هستند و ما نه، آنها به حقوق یکدیگر احترام می‌گذارند و ما کمتر به این موضوع توجه داریم. امثال این موارد را ما به صورت زیاد در گفتار و نوشتار مصلحان اسلامی مشاهده می‌کنیم.

در اینجا این بحث مطرح می‌گردد که آیا ما به لحاظ نگاه دینی مجازیم که از غیر مسلمانان تعریف کنیم و اوصاف خوب آنها را برای ترغیب و تحریک جامعه خودمان مطرح کنیم یا خیر؟

آیا اساساً با وجود عدم اعتقادات صحیح، وجود ارزش های اخلاقی در میان جوامع غیر اسلامی می‌تواند ارزش تلقی شود و از دیدگاه اسلام ممدوح باشد یا خیر؟

برخی افراد تا به اینگونه بحث ها می‌رسند سریع بحث ایمان جامعه اسلامی و کفر آنها را مطرح می کنند و با استناد به برخی از آیات قرآن سعی می‌کنند کارهای آنها را بی ارزش و بی فایده تلقی کنند باشد که از انتقاد به خودمان محفوظ بمانند!

مثلا: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاۆُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُون.»[3] خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده‌اند. آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی به در می‌برد. و[لی] کسانی که کفر ورزیده‌اند، سرورانشان [همان عصیانگران] طاغوتند، که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می‌برند. آنان اهل آتشند که خود، در آن جاودانند.

و یا «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لاَ یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلَى شَیْ‌ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلاَلُ الْبَعِید.»[4]: مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می‌ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده‌اند هیچ [بهره‌ای] نمی‌توانند بُرد. این است همان گمراهیِ دور و دراز.

تردیدی نیست که جامعه اسلامی به علت داشتن پیوند اعتقادی صحیح با خدا از لطف و برکات خاصی برخوردار است اما حرف مصلحان ما اینست که ما نباید به این سبب عیوب خود را نبینیم و به اصلاح آن همت نگماریم.

خود قرآن کریم هم در برخی موارد از غیر مسلمانان تعریف و تمجید کرده است مثلا قرآن صریحا از گروهی از اهل کتاب تعریف می‌کند و می‌فرماید: «لَیْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّهٌ قَائِمَهٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ یُۆْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ  وَ مَا یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِین.»[5] [ولی همه آنان] یکسان نیستند. از میان اهل کتاب، گروهی درست کردارند که آیات الهی را در دل شب می‌خوانند و سر به سجده می‌نهند. به خدا و روز قیامت ایمان دارند و به کار پسندیده فرمان می‌دهند و از کار ناپسند بازمی‌دارند و در کارهای نیک شتاب می‌کنند، و آنان از شایستگانند. و هر کار نیکی انجام دهند، هرگز درباره آن ناسپاسی نبینند، و خداوند به [حال] تقواپیشگان داناست.

همچنین در روایات ما مقایسه به صورت روشن تری انجام شده است، از جمله امیرالمۆمنین(علیه السلام) در مقام مقایسه اصحاب خود با اصحاب دشمن برآمده و می فرماید من گمان می‌کنم آنها بخاطر اتحادی که دارند و اطاعتی که پیشوای باطل خود دارند بر شما که امام بر حق دارید پیروز شوند، چرا که شما متفرق هستید و از امام خود اطاعت نمی کنید: «وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَأَظُنُّ أَنَّ هَۆُلَاءِ الْقَوْمَ سَیُدَالُونَ مِنْکُمْ بِاجْتِمَاعِهِمْ عَلَى بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ وَ بِمَعْصِیَتِکُمْ إِمَامَکُمْ فِی الْحَقِّ وَ طَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ فِی الْبَاطِلِ وَ بِأَدَائِهِمُ الْأَمَانَهَ إِلَى صَاحِبِهِمْ وَ خِیَانَتِکُمْ وَ بِصَلَاحِهِمْ فِی بِلَادِهِمْ وَ فَسَادِکُم‏.»[6]

برخی از مصلحان ما فراتر از این تعبیر می‌کنند که در غرب مسلمان ندیدیم اما مسلمانی دیدیم در شرق مسلمان زیاد دیدیم اما مسلمانی ندیدیم.

این جمله از سید جمال الدین اسدآبادی[7] و شاگرد برجسته او علامه محمد عبده[8] منقول است.

معنای صحیح این جمله اینست که اوصافی که در مسائل اجتماعی یک مسلمان باید داشته باشد در غرب بیشتر است و شرق در این زمینه خیلی ضعیف است.

نظم و ترتیب، اهمیت به بهداشت فردی و اجتماع، اتحاد و همبستگی برای رسیدن به اهداف عالی، احترام به حقوق افراد و … در کشورهای اسلامی و عربی – به ویژه در آن دوران – بسیار در سطح پایین قرار داشت.

اینها همه اوصافی است که ما به داشتن آن سزاوارتریم چرا که در متن دین ما توصیه‌های مۆکدی در این زمینه‌ها داریم. اما خیلی از ما متاسفانه به مسلمان بودن شناسنامه‌ای بسنده کرده و توجهی به تحقق صفاتی که یک مسلمان واقعی باید از دیدگاه اسلام داشته باشد نداریم مثلا قرآن می‌فرماید: «انما المۆمنون اخوه.[9]» در حقیقت مۆمنان با هم برادرند. اما آیا امت اسلامی این برادری و اتحاد را مراعات می‌کنند؟!

یا می‌فرماید «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لاَ تَفَرَّقُوا»[10] و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید. اما آیا ملت های مسلمان حاضر شده‌اند به این حکم الهی عمل کنند؟!

یا قرآن می‌فرماید: «وَلاَ تَجَسَّسُوا»[11] و (در کار مردم) کاوش نکنید. آیا ما عادت کرده‌ایم که در کار فردی دیگران سرک نکشیم. اگر بنا باشد تمام آیات مربوط به اینگونه مباحث را جمع کنیم بحث طولانی می شود و از همین رو به همین اندازه بسنده می‌کنیم.

البته این مطالب به معنای خود باختگی در برابر غرب نیست چرا که جوامع غربی هم خود دارای مشکلات فراوان خاص خود هستند لکن بحث ما بر سر اصلاح خودمان است و گفتیم که برای شناخت بهتر مشکلات و ترغیب خودمان مجازیم که از خوبی های دیگر جوامع بهره ببریم.

اگر روزی تصمیم به اصلاح آن جوامع گرفتیم آنگاه سزاوار است که به گونه دیگری بحث را مطرح کنیم.

پی نوشت ها:

[1] – اعراف/170ترجمه از علامه شعرانی است.

[2] – هود/88 ترجمه از دکتر فولادوند است.

[3] -بقره/257 ترجمه فولادوند

[4] – ابراهیم/18 ترجمه فولادوند

[5] – آل عمران/113-115

[6] – ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه1/333

[7] -علامه مطهری می نویسد:«بدون تردید سلسله‏جنبان نهضتهاى اصلاحى صدساله اخیر، سیدجمال‏الدین‏ اسدآبادى معروف به افغانى است. او بود که بیدارسازى را در کشورهاى اسلامى آغاز کرد، دردهاى اجتماعى مسلمین را با واقع‏بینى خاصى بازگو نمود، راه اصلاح و چاره‏جویى را نشان داد.نهضت سید جمال، هم فکرى بود و هم اجتماعى. او مى‏خواست رستاخیزى، هم در اندیشه مسلمانان به وجود آورد و هم در نظامات زندگى آنها.  مسافرت سید به کشورهاى مختلف اسلامى و بازدید آنها از نزدیک، سبب شد که آن کشورها را از نزدیک بشناسد و ماهیت‏ جریان ها و شخصیتهاى این کشورها را به دست آورد، همچنان که جهان‏پیمایى‏اش و مخصوصاً توقف نسبتاً طولانى‏اش در کشورهاى غربى او را به آنچه در جهان پیشرفته مى‏گذشت و به ماهیت تمدن اروپا و نیت سردمداران آن تمدن آشنا ساخت. سیدجمال در نتیجه تحرک و پویایى، هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهاى کشورهاى اسلامى که داعیه علاج آنها را داشت دقیقاً آشنا شد. سید جمال مهمترین و مزمن‏ترین درد جامعه اسلامى را استبداد داخلى و استعمار خارجى تشخیص داد و با ایندو به شدت مبارزه کرد. آخر کار هم جان خود را در همین راه از دست داد.»: مجموعه آثار24/31با تلخیص

[8] – «پس از سید جمال، دومین شخصیتى که نامش به عنوان مصلح در جهان تسنن، بالخصوص در جامعه عرب، برده مى‏شود شیخ محمد عبده‏ شاگرد و مرید سید جمال است. عبده‏ روح خود و زندگى معنوى خود را مدیون سید جمال مى‏دانست. عبده در جستجوى راه حلى بود که از طرفى در اثر جمود فکرى و قشرى‏مآبى برخى علماى دینى، اسلام مانع پیشرفت و تکامل جامعه مصرى تلقى نشود و همین جهت نیروهایى را از خود مسلمانان علیه اسلام برنینگیزد عبده- برخلاف سید جمال- آن نوع مسئولیتى را احساس مى‏کرد که یک عالم دینى احساس مى‏کند. از این رو در پى کشف ضوابطى بود که جلو افراط و تفریط را بگیرد.از این رو عبده مسائلى را طرح کرده که سید جمال طرح نکرده است از قبیل فقه مقارن از مذاهب چهارگانه، دخالت دادن مبانى فلسفى حقوق در اجتهاد، ایجاد نظام حقوقى جدید در فقه که پاسخگوى مسائل روز باشد، تمایز قائل شدن میان عبادات و معاملات و به عبارت دیگر تمایز قائل شدن میان آنچه به امور معنوى و اخروى مربوط است و آنچه به امور زندگى و دنیایى مربوط است و اینکه فقیه در قسم دوم حق نوعى اجتهاد دارد که در قسم اول ندارد، و همچنین دید خاصى درباره اجماع و اینکه اعتبار اجماع همان اعتبار افکار عمومى است، و همچنین اینکه اصل شورا در اسلام همان اصل دموکراسى است که غرب قرنها بعد طرح کرده است.»: مجموعه آثار24/47 با تلخیص

[9] – حجرات/10 ترجمه فولادوند

[10] -آل عمران/103 ترجمه فولادوند

[11] – حجرات/12 ترجمه دکتر گرمارودی