آئین های عزاداری عاشورایی در ایران قدمتی به درازای تاریخ دارد. آئین هایی که هنوز و با گذشت سالها و قرنها، همچنان زنده نگه داشته می شوند. هرچند دیگر برای کسی آشنا به نظر نیایند. این گزارش، شما را با بخشی از این سنت های عاشورایی در گوشه و کنار ایران آشنا می کند:
قزوین: از طبق کشی تا بیل برداری زنان
طبق کشى، مراسم خاص شهر قزوین است که در آن طبقى از چوب به ارتفاع حدود یک و نیم متر و قطر یک متر که بیشتر قسمت‌هاى آن آینه کارى شده تهیه مى‌کنند که این طبق استوانه‌اى شکل را بر سر گذاشته و حمل مى‌کنند.
به گزارش مهر ، تشییع نمادین شهدای کربلا هم از جمله آئین های زنانه در این استان است. سیزدهم محرم هرسال، بانوان قزوینی به یاد امام حسین(ع) و یاران با وفایش به صورت نمادین شهدای دشت کربلا را تشییع می کنند.
در این مراسم که از مسجد علی اکبر(ع) آغاز شده و با حرکت دسته های عزادارای به سمت امامزاده حسین(ع) قزوین برگزار می شود خیل باشکوه بانوان سوگوار قزوینی با عزادارای و سینه زنی در سوگ یاران با وفای سالار شهیدان امام حسین(ع) پیکرهای شهدای کربلا را به صورتی سمبلیک ونمادین تشییع می کنند.
در روز سیزدهم محرم، یک آئین دیگر هم برگزار می شود. در این آئین زنان قزوینى در مسجد على‌اکبر جمع مى‌شوند، عده‌اى با بیل و کلنگ و عده‌اى با دست گرفتن پیکرهاى پارچه‌اى بدون سر، به دور شهر مى‌چرخند و دوباره به مسجد برمى‌گردند و سینه زنى و نوحه‌خوانى مى‌کنند. این آئین، اشاره ای به خاکسپاری اجساد مطهر شهدای کربلا توسط زنان قبیله بنی اسد دارد.
در روز سیزده محرم بعد از واقعه کربلا که کسى جرأت نمى‌کرد جنازه‌هاى یاران امام حسین(ع) را دفن کند، زنان طایفه بنى‌اسد جمع شدند و به‌خاک کردن جنازه‌ها پرداختند.
مازندران: نخل گردانی 300 ساله و کرب زنی
روستای اورطشت یکی از روستاهای سرسبز بخش سرخرود شهرستان محمود آباد بوده که دارای ۱۲۵ خانوار و ۳۶۰ نفر جمیعت بوده و آیین نخل گردانی از پرجاذبه ترین آیین های عاشورایی این منطقه به شمار می رود.
هر ساله آیین نخل گردانی اورطشت با قدمتی حدود 300 سال در دو روستای اورطشت و عبداله آباد در تاسوعا برگزار می شود. در این آیین دو نخل که یکی به نماد تابوت امام حسین (ع) و دیگری به نماد تابوت حضرت عباس(ع) به عنوان نخل های برادر براه می افتد و نخل اورطشت پس از سلام دادن به نخل عبدالله آباد به سمت تکیه افرا تخت و همچنین اماکن وقفی امام حسین (ع) در آن محل حرکت می کند.
مراسم کرب زنی هم از جمله آئین های سنتی مازندران است که هنوز در شهر «لاهیجان» برگزار می شود.کرب تکه چوبی است تراشیده شده، به اندازه ای که در کف دست جا می گیرد و سطح بیرونی آن صاف است و در پشت آن بندی قرار دارد که به پشت دست می افتد.
کرپ در کف دست قرار می گیرد و انگشتان بر گرد آن حفاظ می شوند، یک جفت کرپ را در دست می گیرند و به آهنگ نوحه ای که خوانده می شود آنها را بر هم می کوبند و کرپ زنان ضمن هماهنگی و همنوایی با هم نمادی از همدلی و اتحاد از خود نشان می دهند و ناله کرپ آنا بیانگر ناله جمادات و زمین و زمان بر حسین (ع) و یارانش است.
معمولا خراطان، چوب‌های کرب را تهیه می‌کنند که دسته‌های گرد آن باعث می‌شود تا هنگام استفاده افراد، دست حالت راحتی داشته باشد، همچنین دو لبه صاف دارد که همانند سنچ به هم زده می‌شود لذا دسته‌های گرد، به طور معمولی ۲۱ ضرب را میزدند اما نخبه‌هایی که هنرمندانه این ۲۱ ضرب را میزدند اندک بودند و کارهایشان بسیار زیبا بود.
نوحه‌ای که در مراسم کرب‌زنی خوانده می‌شود ۲۱ ضرب دارد که از تک ضرب شروع شد و همین طور دو، سه و پنچ ضرب به بالا، تا اینکه ۲۱ ضرب کامل شود، همچنین گروه نخبه، وسط دایره کرب‌زنی می‌ایستد وقتی مداح در مراسم کرب‌زنی شروع به خواندن کرده و به ضرب بیست‌ویکم می‌رسید، گروه نخبه که در مرکز دایره قرار دارند با حرکتی هماهنگ و رو به بالا به طوری که گویی از زمین به سوی آسمان پرواز می‌کنند و سپس از پشت سر و از زیر پاهای افردا، کرب را میزدند.
گلستان: دسته چوبی
شهر گرگان نیز در این ماه آیین های خاص خودش را دارد که از جمله آنها می توان به دسته چوبی اشاره کرد. در شب دوازدهم ماه محرم که شب سوم شهادت امام حسین(ع) است، از بعضی محلات قدیم گرگان مانند سبزه مشهد، سر پیر، دباغان و میخچه گران دسته چوبی عازم محلات دیگر می شوند.
در آئین دسته چوبی، عزاداران یک چوب یا نی به طول یک متر را به طور عمودی به دست می گرفتند و بر بالای سر می بردند و آن را به بالا و پایین حرکت می دادند و با دست دیگر سینه می زدند و نوحه های خاصی را در مسیر راه می خواندند.
تشکیل دسته چوبی با روشن کردن چند مشعل و به دست گرفتن چوب انجام می شود، آن گاه با شعار «مدد یا علی» حرکت عزاداران به سمت محلات دیگر آغاز می شود.
بر سر هر چوب فلز یا قپه ای گرز مانند یا فلز برنجی شش پر (شش گوش) نصب میشد. افراد دسته چوبی غالبا در میدانگاهی محلات به عزاداری می پرداختند. تعدادی از آنها مشعل گیر بودند. آنها مشعل هایی را به دست می گرفتند تا فضای مراسم عزاداری را روشن نگه دارند.”
شاه بیت مراسم دسته چوبی این است:«ما غلامان علی/ چوُ به دوران مِزَنیم/ تیر بر فرق یزید نامسلمان مِزَنیم.» سپس مشعل داران این مشعل ها را در محل می گردانند.
زنجان: بزرگترین دسته عزاداری جهان
حسینیه اعظم زنجان این روزها یکی از شناخته شده ترین محفل های عزاداری است. آن هم به خاطر تعداد کم شمار عزادارانش که این هیئت را به بزرگترین دسته عزاداری جهان تبدیل کرده است.
شاه بیت امسال دسته حسینیه اعظم زنجان بر اساس نوحه معروف زینب، زینب، مرحوم موذن زاده، این اشعار انتخاب شده است:«عباس، عباس، عباس/ شاه شهدا عباس اعلام کرد و افزود: عباس، عباس، عباس/ ماه شهدا عباس»
در این راستا نوحه دومی هم برای این دسته انتخاب شده که این است.جماعت یادگار حیدرم من/ عزیزه مصطفیه یاورم من دبیر دفتر من/ وزیر لشکرم من
تبریز: تعطیلی هفت روزه بازار
بازاریان تبریز از هفتم محرم به مدت یک هفته حجره های خود را تعطیل می کنند، ادامه داد: با این حال حجره هایی که در مسیر عزدارای قرار دارند، حجره های خود را برای پذیرایی از دسته های عزاداری آماده کرده و با چای، خرما، نان، پنیر و شربت از آنان پذیرایی می کنند.
یکی از نکات جالب و قابل توجه عزاداری محلات در بازار، ترکیب منظم هئیت هاست؛ به طوری که هر محله، سه دسته عرب، عجم و زنجیززن دارد که با ورود محله به محل عزاداری در بازار به ترتیب وارد بازارچه و تیمچه ها شده و عزادارای می کنند که غالبا در بازار مظفریه (بازار فرش فروشان) به کار خود پایان می دهند.
نخست دسته عرب محله با لباس هایی سر تا پا مشکی به سبک اعراب وارد بازار شده و با نظم و سبک خاص دو دستان خود را بر سینه هایشان می کوبیند، سپس دسته عجم که کت و شلوار بر تن دارند به صورت آرام و منظم با یک دست بر سینه می کوبیند و در پایان زنجیرزنان آن محله، بر کار محله در روز عزاداری خاتمه داده و هئیت ها به محله خود باز می گردند تا در مساجد عزاداری کنند.
لرستان: عزاداری با گِل
مردم خرم آباد و استان لرستان ماندن در خانه را در روز عاشورا ناثواب می دانند. آنها از ابتدای روز در اولین خیمه گاه گل بر سر و شانه می گذارند و پس از مراسم عزاداری در تکیه های محلات شهر در قالب دستجات سینه زنی و زنجیر زنی به سمت مرکز شهر حرکت می کنند.
آئین خاص گل مالی در لرستان دارای چند مرحله است که از روز هفتم محرم که به روز ” تراش عباس” موسوم است، شروع می شود. در روز هفتم محرم همه عزاداران حسینی به حمام رفته و پس از اصلاح سرو صورت و نظافت کامل، لباسهای تمیز می پوشند که این روز را “تراش عباس” می نامند.
از این روز به بعد، عده ای برای افروختن آتش در صبح عاشورا به جمع کردن و گردآوری هیزم در سطح شهر می پردازند تا اگر در روز عاشورا برف و باران ببارد و احیانا هوا سرد باشد عزادارانی که درگِل می افتند (مراسم گِل افتادن) از سرما حفظ شوند.
پس از گردآوری هیزم ها حوضچه های مخصوص خاک آماده می شود. این در حالیست که تلاش برای گردآوری خاک پاکیزه و مقدس بسیار حائز اهمیت است. در برخی مواقع در خاک تهیه شده برای روز عاشورا هیئات مذهبی از تربت کربلا نیز استفاده می کنند.
نزدیک های غروب روز تاسوعا برخی جوانان هیئتی مامور درست کردن حوضچه‌های مخصوص درست کردن گل روز عزای امام حسین(ع) می شوند. امروز این حوضچه ها در قالب یک مستطیل فلزی و یا آجری در کنار خیابان محل خیمه عزای هر محله درست می شود.
در مجموع همزمان با روز تاسوعا عزاداران خاک نرم و مخصوصی بنام گل باغچاله (گل رس) را مهیا کرده و در میدانهای بزرگ و کوچک که معمولا با آجر چینی در جلوی خیمه ها و تکیه های شهر درست می شود می ریزند و در روز عاشورا این خاک را با گلاب مخلوط کرده و گل روز عاشورا را فراهم می کنند
