این ماده شوخی ندارد، معتاد می‌شوید

چند روز پیش برای ملاقات با یکی از بستگانم، پارکی در تهران را برای محل قرار انتخاب کردم و برای اینکه در ترافیک نمانم، نیم‌ساعت زودتر به محل قرار رسیدم. چند جوان مدام دور و برم پرسه می‌زدند و گویی می‌خواستند چیزی بپرسند. بالاخره یکی از آنها جلو آمد و گفت پنیر می‌خواهی؟ حدس زدم که احتمالا نام یک ماده مخدر در میان است. بله. پنیر همان حشیش است…

مدتی بعد سراغ دکتر مهران ضرغامی، روان‌پزشک و استاد دانشگاه علوم پزشکی مازندران رفتیم و درباره این ماده مخدر و علل گرایش جوانان با آن، با ایشان گفتگو کردیم.

ریشه حشیش و سابقه پیدایش این ماده به کجا برمی‌گردد؟

از نظر علمی به گروه مواد حشیش و شبه حشیش، مواد کانابینوئید گفته می‌شود. این گروه از مواد از هزاران سال پیش، از گیاه شاهدانه هندی تهیه و به عنوان مواد سرخوش کننده یا نشئه آور مصرف می‌شده‌اند. نام این گیاه پسوند «هندی» دارد ولی در بسیاری از نقاط دنیا به خوبی رشد می‌کند.از قسمت‌های گوناگون گیاه شاهدانه هندی (برای مثال، از برگ گیاه، از سرگل گیاه، یا از صمغی که از آن ترشح می‌شود) مواد متعددی تهیه می‌شود که اسامی ‌گوناگونی دارند، ولی ماده موثر تمام آنها یکی است، و آن ماده‌ای است با نام علمی‌ «تترا هیدرو کانابینول». غلظت
« تترا هیدرو کانابینول» در قسمت‌های گوناگون گیاه، متفاوت است. ماده‌ای که تهیه می‌شود هر چه «تترا هیدرو کانابینول» بیشتری داشته باشد، آثار بیشتری خواهد داشت. سه ماده اصلی که از گیاه شاهدانه هندی تهیه می‌شود شامل «ماری‌جوانا»، «حشیش» و «حش اویل» یا روغن حشیش است. این مواد اسامی ‌متعددی دارند، از جمله گراس، علف، بنگ، چسرا، گنجا، تی یا چای، داگا، سینسه میلا، همپ، پات، ماری‌جوانا، مروانا، مری جین، باد، کرونیک، جوینتز، کرونیک و … . شاید بیشتر از همه در کوچه و خیابان‌های ایران به نام «سیگاری» معروف باشد.

وضعیت مصرف حشیش در کشورمان چگونه است؟

حشیش شایع‌ترین ماده غیر قانونی در سطح جهان است به طوری که سه‌چهارم معتادها از این ماده استفاده می‌کنند و شیوع آن در جامعه ما 13 درصد ذکر شده است.

به‌نظر می‌رسد حشیش‌هایی که امروزه در بازار به‌طور غیرقانونی مصرف می‌شود، خطرناک‌تر از گذشته است. نظر شما چیست؟
در سال‌های اخیر با پیشرفت‌هایی که در علم کشاورزی حاصل شده، گیاهان با تتراهیدروکانابینول بیشتری کشت می‌شوند به‌طوری که غلظت این ماده در این گیاه سه برابر شده است. بنابر این مواد کانابینوئید جدید، نشئه‌آورتر هستند. این مواد بیشتر به صورت پیچیده شده در کاغذ شبیه به سیگار و با شیوع کمتری به صورت پیپ یا به تازگی به صورت قلیان (به خصوص در قهوه‌خانه‌های به اصطلاح سنتی) تدخین می‌شوند اما گاهی در غذا طبخ می‌شوند، یا دم کرده آنها مانند چای مصرف می‌شود. ناگفته نماند که در قرن نوزدهم میلادی این مواد به عنوان ضد درد، ضدتشنج و خواب‌آور مصرف می‌شدند و در سال‌های اخیر در درمان گلوکوم یا بیماری آب سیاه چشم و در درمان تهوع و استفراغ ناشی از شیمی‌درمانی سرطان‌ها مورد توجه دوباره قرار گرفته است. پژوهش‌های اخیر هم یافته‌هایی به نفع آثار پاد زیستی یا آنتی بیوتیکی و آثار ضد سرطانی آن داشته‌اند.

حشیش با دیگر مواد مخدر چه تفاوتی دارد؟

مواد گوناگون، آثار متفاوتی دارند. مواد کانابینوئید بر افراد گوناگون به راه‌های متفاوتی اثر می‌کنند که بستگی به وضعیت خلقی آنها، انتظاری که از این ماده دارند، مقدار مصرف آنها، قدرت ماده مصرفی و طریقه مصرف دارد. چهارده ثانیه پس از تدخین، این ماده از طریق مویرگ‌های ریه به مغز می‌رسد و به گیرنده‌هایی که در قسمت‌های گوناگون مغز قرار دارد متصل می‌شود. در این زمان بیشتر افراد احساس خوشی و آرامش می‌کنند، پر حرف‌تر می‌شوند، و کمتر مراقب گفتار و کردار خود هستند. البته بعضی از افراد با مصرف مواد کانابینوئید، عصبی، گیج، منگ و دمغ می‌شوند. پس از مدتی حالت برگشتگی و خواب‌آلودگی پیش می‌آید. اینها ناشی از اثر مواد کانابینوئید بر مغز است. از نظر جسمی، چشم‌ها قرمز می‌شوند، ضربان قلب زیاد می‌شود و اشتها به طور غیر معمولی زیاد می‌شود (به اصطلاح می‌گویند مانند میمون می‌خورند).

این مواد چه تاثیری بر روی مغز می‌گذارند؟

مواد کانابینوئید با تاثیر بر مخچه و عقده‌های قائده‌ای مغز، وضعیت تعادل و حرکات فرد را مختل می‌کنند. قضاوت حافظه، واکنش‌ها و ادراک فرد نیز مشکل پیدا می‌کند. مصرف مقادیر زیاد توهم‌زا نیز هست. تاثیر بر قسمت هیپوکمپوس مغز، حافظه فرد را مختل می‌کند. یکی از تفاوت‌های اصلی مواد کانابینوئید با سایر مواد این است که در قسمت ساقه مغز گیرنده‌ای ندارند. به همین دلیل مسمومیت با آنها بر خلاف مسمومیت با سایر مواد ایجاد وقفه تنفسی نمی‌کند. یعنی مسمومیت با آنها مرگ‌زا نیست. ولی از آنجا که بیشتر افراد در کنار مواد کانابینوئید، مواد دیگری هم مصرف می‌کنند، وقفه تنفسی و مرگ و میر ناشی از آن در این افراد هم دیده می‌شود.

برخی افراد تصور می‌کنند که حشیش اعتیاد‌آور نیست آیا چنین تصوری درست است؟

این‌طور نیست. باید بگویم که اعتیاد دو نوع است. اعتیاد روانی و اعتیاد جسمانی. مصرف مقادیر کم مواد کانابینوئید اعتیاد روانی ایجاد می‌کند. با مصرف این مواد، حالت نشئه ایجاد می‌شود و اگر این مواد به فرد نرسد، مضطرب، عصبی و بی‌خواب می‌شود و احساس ناامنی و افسردگی پیدا می‌کند. کسانی که هر روز مقدار زیادی مصرف می‌کنند، اعتیاد جسمانی هم پیدا می‌کنند و اگر این مواد به آنها نرسد، دچار علایم محرومیت می‌شوند: بی‌خواب، مضطرب و تحریک‌پذیر می‌شوند و اشتهایشان را از دست می‌دهند. لرزش، تعریق، تهوع، استفراغ، دردها و گرفتگی‌های عضلانی و احساس ناخوشی. علایم محرومیت اغلب پس از 24 تا 48 ساعت شروع می‌شوند و طی دو تا چهار روز به حداکثر می‌رسند. این علایم اغلب حدود هفته طول می‌کشند.

تصور دیگری وجود دارد که مصرف حشیش کم‌خطرتر از دیگر مواد مخدر است. آیا چنین مطلبی صحت دارد؟

تا 30 سال گذشته پژوهش کافی در زمینه مخاطرات مواد کانابینوئید انجام نشده بود و برخی ادعا می‌کردند که این مواد کم خطر تر از الکل یا سیگار هستند. اما امروز دانشمندان معتقدند که این‌طور نیست و شواهد روزافزونی دال بر عوارض خطرناک حشیش پیدا کرده‌اند. پس از رفع نشئگی، این مواد در مغز باقی می‌مانند و حافظه و یادگیری را مختل می‌کنند. قدرت استدلال، محاسبه، خواندن و صحبت کردن کم می‌شود. قدرت واکنش فرد کم می‌شود و به همین دلیل انجام اموری که به واکنش سریع نیاز دارد مخاطره آمیز می‌شود. بسیاری از سوانح رانندگی را این افراد به وجود می‌آورند. خطر حوادث رانندگی تا چهار ساعت پس از رفع نشئگی بالا باقی می‌ماند. از عوارض روانی مهم می‌توان به اختلالات اضطرابی، افسردگی، شوریدگی، اختلالات خواب، اختلالات جنسی و اختلالات روان‌پریشانه یا جنون اشاره کرد. حالت بی‌انگیزگی از دیگر عوارض روانی این مواد است. حشیش و سایر مواد کانابینوئید عوارض جسمانی متعددی هم دارند. این مواد سبب کاهش قدرت ایمنی بدن می‌شوند و در نتیجه کاهش قدرت ایمنی، بیماری‌های گوناگون عفونی و غیره به وجود می‌آید. تغییرات هورمونی موجب اختلال رشد و مشکلات جنسی (به هم خوردن سیکل قاعدگی و کاهش اسپرم و هورمون‌های جنسی و قدرت باروری) می‌شود. اگر خانم‌های باردار از این مواد مصرف کنند، جنین آنها نارس می‌شود و نابهنجاری‌های متعدد مغزی، عصبی و غیره پیدا می‌کند. مواد سرطان‌زای ترکیبات کانابینوئیدی، 50 درصد بیشتر از سیگار است. خطر آسم و ذات الریه را زیاد می‌کنند و عامل خطری برای فشار خون محسوب می‌شوند.

سوالی که خانواده‌ها همیشه از ما می‌پرسند این است که چطور بفهمند جوانشان از این ماده مخدر استفاده کرده است؟
حالت نشئگی و سایر علایمی ‌که ذکر شد، به ویژه اگر با قرمز شدن چشم‌ها، افزایش ضربان قلب و افزایش غیر معمول اشتها همراه باشد، مهم‌ترین علایم هستند. آزمایش ادرار تا چهار هفته پس از مصرف، مثبت باقی می‌ماند.

یکی از شایع‌ترین عوارض کانابینوئیدها توهم است. این توهمات چگونه روی می‌دهد؟

از دیدگاه روان‌پزشکی توهم به ادراک چیزی گفته می‌شود که وجود خارجی ندارد. توهمات در هر یک از حواس ممکن است روی دهد. آنچه در مصرف کنندگان مواد کانابینوئید دیده می‌شود، بیشتر توهمات شنوایی و بینایی است یعنی شنیدن صداهایی و یا دیدن چیزهایی که وجود خارجی ندارند. اما در اصطلاح عامیانه و در مصرف کنندگان مواد، گاهی به پدیده‌های دیگری توهم گفته می‌شود از جمله به کج باوری‌ها و سوء‌ظن‌های بی موردی که مصرف کنندگان مواد کانابینوئید پیدا می‌کنند، یا حالت جهش به گذشته یعنی تجربه کردن خود به خودی و دوباره اتفاقاتی که درگذشته در زمان مسمومیت روی داده‌اند. ادراک زمان مختل می‌شود. فرد در یک حالت رویا مانند به سر می‌برد. صدا‌ها به گونه دیگری درک می‌شوند و طعم غذا‌ها تغییر می‌کند. دگرگونی در درک اعضای بدن، افزایش حساسیت نسبت به صداها و تلقین‌پذیری از علایم دیگری است که این افراد تجربه می‌کنند.

با توجه به تجربیات شما در زمینه ترک اعتیاد بفرمائید چه درمان‌های علمی برای معتادان به حشیش وجود دارد؟

نکته اول این است که وقتی بحث ترک حشیش و سایر مواد کانابینوئید مطرح می‌شود، باید ترک تمام موادی که فرد مصرف می‌کند، مورد نظر باشد. از آنجا که حدود 20 تا 77 درصد معتادانی که مواد کانابینوئید مصرف می‌کنند به سایر مواد نیز اعتیاد دارند، نباید درمان را منحصر به ماده کانابینوئید کرد. دراین زمینه، روان درمانی با تاکید بر تعدیل رفتار حرف اول را می‌زند. خانواده درمانی اغلب ضرورت پیدا می‌کند. آموزش درباره آثار مواد کانابینوئید هم برای فرد معتاد ضرورت دارد و هم برای خانواده او. دارو درمانی بر درمان علامتی علایم پدید آمده تمرکز دارد. داروهای ضد اضطراب، ضد افسردگی و ضد روان پریشی نیز برای درمان عوارض روان پزشکی استفاده می‌شوند.